25 Jaar risicomanagement

Medio augustus publiceerden Eric Frank en Jack Kruf het e-book 'Publiek Risico: Essays', over de ontwikkeling van publiek risicomanagement in de afgelopen 25 jaar. Deze bloemlezing representeert de zoektocht naar meer kwaliteit van bestuur en management in ruim twee decennia, vanuit het perspectief van de samenstellers.

De bundeling van 75 essays is geschreven door een keur aan auteurs; de twee curatoren zijn aanvullend in kennis en ervaring. In dit interview met Eric Frank en Jack Kruf gaan zij in op de achtergronden van het boek. Beiden benadrukken dat de auteurs van de essays het eigenlijke werk hebben gedaan.

Eric Frank heeft zijn basis liggen in het bankwezen, terwijl Jack Kruf is opgegroeid in het domein van gemeenten en provincies. Complementaire achtergronden dus. Zij beschikken over een aanvullend palet van kennis en ervaring. Frank heeft in het kader van public affairs in en rondom het bankwezen in de publieke sector en bij BNG Bank in het bijzonder veel van doen gehad met besturingsvraagstukken in het algemeen en risicomanagement in het bijzonder.

Hij constateerde dat risicomanagement verre van goed is georganiseerd. Kruf heeft als gemeentesecretaris en interimmanager bij gemeenten en provincies gemerkt dat het landschap van raamwerken, methoden en technieken die het bestuur en management kunnen helpen bij het scherp aan de wind zeilen, zeer versnipperd was en eigenlijk nog steeds is. De ervaringen en inzichten vormden in de vorm van het publieke domein, het management van de stad, een soort gemeenschappelijke deler. Waar zit die overlap precies? En wat drijft jullie beiden?

De gemeenschappelijke deler ligt in hun buitengewone interesse voor:

• goed bestuur, verantwoordelijkheid dragende bestuurders, beslissers en managers;
• met plannen die bijdragen aan goede uitvoering van publieke taken;
• en in gedegen verantwoording van bestuur aan de burger/belastingbetaler/kiezer.

Eric Frank: 'De omgang, integriteit, visie, duurzaamheid en betrokkenheid inzake het publieke domein vind ik een zaak van het grootste belang.' Jack Kruf: 'Mijn drijfveer is bij te dragen aan het als van zelfsprekend besturen en managen - vanuit het perspectief van rentmeesterschap - van het maatschappelijk, sociaal en natuurlijk erfgoed.'

             Eric Frank                                         Jack Kruf

Waardenmanagement
Voor beiden staat het bereiken van gestelde en gekozen publieke waarden zoals vertrouwen, veiligheid, samenhang en het in balans leven met de natuur, centraal. Kruf: 'Risicomanagement is mijn ogen een vak van bestuurders en beslissers, over de horizon heen willen kijken naar de effecten van de eigen plannen. Geld kun je maar één keer uitgeven, liefst met een optimaal en gewenst effect.'

Frank vult aan: 'Laat helder zijn dat de definitie die wij hanteren er een is die vraagt om scherp aan de wind te zeilen. Een risico is letterlijk een mogelijke schade of afwijking (in de toekomst) van een gekozen waarde.' Het e-book bevat volgens de auteurs een rijke dis aan mogelijke benaderingen. Een non-conformistische selectie die de inbreng van de belangrijkste denkers in de afgelopen 25 jaar belicht. Wat opvalt is dat auteurs van koepelorganisaties en vakverenigingen in het publieke domein in het aanbod van essays nagenoeg ontbreken. Risicomanagement blijkt voor dit type organisaties toch een vreemde eend in de bijt en legt het af tegen de eigen modellen, methoden en vakovertuigingen. Of tegen de focus op de inhoud.

Wat hen drijft voor deze publicatie is kort gezegd, dat zij sterk de indruk hebben dat het wiel steeds opnieuw wordt uitgevonden, omdat in Nederland eigenlijk elke regie op een gezamenlijke aanpak ontbreekt. Koepelorganisaties zijn niet of pas dit jaar in het vak risicomanagement gestapt. In de vele gesprekken met gemeenten en provincies die zij door de jaren heen voerden, merkten zij dat waardevolle eerdere artikelen van de radar waren verdwenen, terwijl zij juist complementair zijn aan het nu. Het collectieve geheugen leek te ontbreken.

Jack Kruf: 'Het zijn met name de adviseurs met enkele bestuurders en wetenschappers die gezichtsbepalend zijn geweest in de vakontwikkeling. En natuurlijk heeft de vereniging PRIMO een flinke duit in het zakje gedaan. Pas het laatste jaar zijn de eerste bewegingen – en dan nog zeer beperkt en versnipperd - bij koepelorganisaties van gemeenten, provincies en waterschappen zichtbaar.

Risicomanagement heeft nooit echt prioriteit gehad en heeft nooit op hun agenda gestaan. De toegevoegde waarde wordt niet herkend en erkend. De VNG is de eerste die de handschoen oppakt, bijna twee decennia na de keuze van het Rijk om risicomanagement in te voeren. Het vakgebied is landelijk bij publieke organisaties dan ook niet of nauwelijks geland en waar dit wel het geval is, is het zeer versnipperd. De eerste tekenen nu zijn hoopvol, maar er is een lange weg te gaan. Wellicht kan dit e-book een bijdrage leveren aan een verdere acceptatie van het vakgebied. Dat hoop ik van harte.'

Eric Frank: 'Wij denken dat dit e-book een welkom overzicht biedt voor bestuurders, politici, managers én medewerkers. En overzicht helpt altijd. Bovendien zorgt het ervoor dat de geschiedenis van het vak beter in beeld komt waardoor verbanden beter zichtbaar worden.' Jack Kruf knikt instemmend: 'Het beeld van het vak risicomanagement in het publieke bestuur is ronduit negatief. Het roept veel negatieve associaties op en komt daarom niet van de grond, terwijl het doel zo nobel is: goed bestuur bevorderen. De selectie van essays is zodanig dat de verbinding van het vak met bestuurlijke doelen wordt gelegd. De essays belichten als het ware de toegevoegde waarde van risicomanagement voor het besturen van de samenleving en hun organisaties.'

Kruf vervolgt: 'Wij waren ook zeer benieuwd naar de diversiteit in opvattingen en het verloop ervan door de jaren heen. Wij zijn als het ware het heterogene landschap ingelopen en hebben veldwerk verricht.' Frank: 'Doel was de diversiteit aan inzichten bij elkaar te brengen, en - maar dat is achteraf ontstaan - het gevoel een tijdsbeeld te willen vangen.'

Waarom essays, waarom 75, waarom 25 jaar?
Frank en Kruf hebben gekozen voor essays, omdat zij - in tegenstelling tot veel wetenschappelijke publicaties en onderzoeken - vaak gericht zijn op specifieke maatschappelijke vraagstukken en geschreven om doelgroepen van lezers te bereiken; helder geschreven, meestal gericht op de dagelijkse praktijk. Ze komen vooral uit de pen van gedreven en gerenommeerde professionals. Frank: 'Wij denken dat 75 essays de grens van leesbaarheid en hanteerbaarheid markeert.'

Kruf: 'Startpunt voor de selectie is 1995. Daar ligt de kiem. Het Rijk begon na te denken over het decentraliseren van taken naar gemeenten. En hiermee startte het idee om het toezicht door hogere overheden van lagere overheden te stutten met inzicht in de relatie tussen genomen beslissingen en de financiële situatie van die lagere overheden en de risico's die behoorden bij de decentralisatie van taken. Toezicht was de drijvende kracht, niet zozeer de behoefte aan goede besturing. Nog steeds voert dit toezichtsdenken van het Rijk de boventoon in het vakgebied. Nu 25 jaar geleden. Wat opvalt in de selectie is dat de behoefte aan een bredere duiding en toepassing van het vakgebied risicomanagement veel breder wordt geëtaleerd.'

Wat beoogt het boek?
Om een naslagwerkje te zijn voor bestuurders, managers en medewerkers (adviseurs) van welke organisatie dan ook. Eric Frank: 'Zij die zich willen oriënteren op wat er te koop is op dit gebied, vinden interessante invalshoeken.' Kruf vult aan: 'Voor elke leiderschapsstijl bevat dit boek bijzondere reflecties. En het is ook interessant voor mensen in de private sector, omdat ook zij vaak werken voor het publieke domein.'

Frank: 'Wij hebben gekozen voor een e-book om de toegankelijkheid te verhogen. Het is kosteloos beschikbaar gesteld door de auteurs voor het publieke domein zodat elke bestuurder, manager en medewerker in de organisaties tegelijkertijd over dezelfde informatie kan beschikken.' Kruf vult aan: 'Het is ook gratis beschikbaar voor elke burger. Het is onze bijdrage aan de samenleving om te komen tot maximale transparantie in het denken en handelen met betrekking tot gemeenschappelijke publieke waarden. Transparantie hoort bij een moderne samenleving. Transparantie stimuleert debat en verbindt.'

Hoe kan het worden gebruikt? Als naslagwerk voor het organiseren van risicomanagement in het algemeen. Het is als pdf beschikbaar, een standaard voor de meeste platforms. De lezer kan zoeken op trefwoorden en op inhoud.

Jullie hebben nu overzicht. Wat viel op bij het verzamelen en cureren?
Kruf: 'Wat opvalt is dat de formele lijnen van risicomanagement niet of nauwelijks zijn geaccepteerd door bestuurders en topmanagers, uitzonderingen daargelaten. De rijksoverheid heeft de aanzet gegeven, maar pakt niet door. Sterker nog, zij betrekt niet zichzelf in het speelveld van publieke sturing. Het is en blijft bij toezicht.'

'Daarnaast is er misschien een causaal verband, maar het begrip risicomanagement is verre van eenduidig. Er zijn vele adviseurs die met eigen methoden en technieken, definities en concepten langs de deuren gaan, soms als gewone verkopers, maar de regie binnen publieke organisaties ontbreekt. Dit leidt tot het feit dat bij nagenoeg elke publieke organisatie in Nederland geen eenduidige raamwerken, methoden en technieken worden gebruikt, maar dat het landschap ook binnen organisaties, gesegmenteerd en gefragmenteerd is.'

Eric Frank scherpt aan: 'De meeste gemeenten, provincies en waterschappen hebben zelfs geen duidelijk plan, de diversiteit is groot, er is geen coördinatie. Koepelorganisaties roepen wel, maar doen inhoudelijk weinig. Zij zetten geen kaders. Het Rijk is nog steeds met zichzelf bezig.'

'Universiteiten en business schools hebben een aanbod gecreëerd, maar dit is in mijn ogen versnipperd en niet echt toegesneden op risicomanagement van specifieke publieke vraagstukken. Veel is gericht op bedrijfsvoering, op de financiën en op het deel van de machinekamer van de organisaties en minder of zelfs niet op de strategie, op het navigeren aan de boeg. Natuurlijk is het lastig om dit te horen, maar het is wel zo. In die zin kan het boek inspireren om een volgende stap te gaan zetten.'

Kunnen jullie nog verdiepen op de aandacht voor risicomanagement bij publieke organisaties?
Frank: 'In zijn algemeenheid mag men – de burger, kiezer, belastingbetaler – verwachten dat aandacht voor risicomanagement als integraalonderdeel van goed bestuur, als vanzelfsprekend alle aandacht heeft en goed in publieke organisaties is belegd.' Kruf vult aan: 'Helaas, het was niet zo en is nog steeds niet zo. Het is verbazingwekkend dat in de achterliggende tien jaar bestuurlijk gezien, er binnen de overheden, zowel centraal als decentraal, geen of te weinig acceptatie bestaat voor het onderdeel risicomanagement.'

'Terwijl het willen bereiken van gestelde doelen daarmee toch valt of staat, zou je denken. Zowel bij publieke risicomanagement adviseurs als bij de private adviseurs (het bedrijfsleven), evenals in de wetenschap, verbaast men zich eensluidend hierover. Vanwaar toch deze tekortkoming? Wellicht is het de verkeerd begrepen connotatie van het begrip risico. Daarmee is het een cultuur-ingebed houdingsvraagstuk van bestuurders, wat voorligt. Dat gaat veel dieper.'

Het boek biedt een rijk palet aan inzichten. Zou jullie boek de basis kunnen vormen voor verdere verdieping en ontwikkeling van het vak?
Kruf: 'Dat is een goede vraag. Natuurlijk hoop ik dat. Het vak risicomanagement op de kaart zetten als een toegevoegde waarde voor goed bestuur was en is de uitdaging. Het vak moet body krijgen door het centraal op de bestuurstafel te plaatsen en weg te halen bij het exclusieve domein van de financieel adviseur of controller.' Frank vult aan: 'De aandacht voor risicomanagement in publieke organisaties moet omhoog en worden versterkt. Het is harde noodzaak, laat ik er maar geen doekjes om winden, zeker, omdat een aantal complexe vraagstukken voorligt. Het e-book dient niet alleen als inspiratie over wat mogelijk is, maar kan als leidraad dienen voor concrete actie.'

Hoe zien jullie dan de ontwikkeling van risicomanagement en verandert er veel? Hoeveel invloed heeft het Coronavirustijdperk op meer kijk op de noodzaak van risicomanagement in de top?
Kruf: 'Het bijzondere is dat je zou kunnen zeggen dat risicomanagement gefaald heeft. Of anders gezegd: hoe moeilijk het is. Sinds vele jaren ligt het draaiboek van de pandemie op tafel. In januari werd in het Global Risks Report van het World Economic Forum wederom gerapporteerd – het rapport verschijnt jaarlijks – dat de wereld niet goed is voorbereid op een pandemie.'

'Sinds 2009 zijn er risicoanalyses uitgevoerd en weten wij wat wij moeten doen. Toch bereiken deze rapporten, analyses en draaiboeken de politiek ingestelde bestuurders niet. Daar is het woord: 'politiek', 'the P-word'. Ook in de Verenigde Staten lagen alle draaiboeken klaar. Zij waren het best voorbereide land ter wereld. En toch gebeurt wat er gebeurt. Wij zitten nu met crisismanagement omdat het risicomanagement heeft gefaald.'

Frank vult aan: 'Laten wij er geen doekjes om winden: de politiek incasseert veel kritiek, niet alleen vanuit de samenleving, maar ook vanuit managers en medewerkers van de organisaties. Het is dit inzicht dat Jack en ik hebben opgedaan vanuit onze plek binnen de vereniging PRIMO. Het is duidelijk dat de kortetermijnperiode van 4 jaar van politiek besturen, waarbij het eerste jaar meestal opgaat aan formeren en het laatste jaar aan 'op weg naar de volgende verkiezingen', voor majeure vraagstukken niet werkt.'

'Veel organisaties lopen aan de hand van hun bestuurders, soms klakkeloos. Ik denk dat de politiek met in kwaliteit, vermogen, stijl en leiderschap onderdeel moet worden van het domein van risicomanagement. De integrale risicoanalyses op vraagstukken dienen de politieke component te omvatten. Democratie is niet zonder meer heilig of een te respecteren gegeven, omdat zij op onderdelen laat zien dat het veelal persoonlijke of specifieke deelbelangen vooropstelt.' Kruf: 'Laten wij eerlijk zijn en het vraagstuk, het doel, waarde of een doelgroep nu gewoon eens centraal stellen en van daaruit handelen, niet vanuit de deelbelangen.'

Het e-book bevat de ingrediënten voor inzicht en reflectie, zo duiden de samenstellers. Zij danken de auteurs voor hun wijze inzichten en de bereidheid om de essays – ook in afstemming met hun uitgevers – te willen delen.

Frank en Kruf kijken elkaar aan; het samenstellen van het e-book, kennisdeling van het vak risicomanagement, was een enerverende periode. Veel dank aan de auteurs, PRIMO Nederland, BNG Bank en diverse uitgevers voor het beschikbaar stellen van de essays.