Duurzame schoolgebouwen

De grote uitdaging ligt in het opwaarderen van de grote voorraad verouderde schoolgebouwen. De eerste voorbeelden hiervan worden gelukkig zichtbaar.

Energielabel C of lager
Een derde van de naar schatting 45 miljoen m² onderwijsvastgoed in Nederland is in gebruik voor basisonderwijs en speciaal onderwijs aan kinderen tot 12 jaar. Juist deze jonge Nederlanders verblijven overdag in verouderde gebouwen.

Ongeveer driekwart van de onderwijsgebouwen heeft energielabel C of lager en kent dus te hoge CO₂-waarden. Juist voor onderwijsgebouwen bestaat enorme behoefte aan verbetering tot energiezuinige en frisse scholen. 

Dit komt doordat een relatief groot deel van de onderwijsgebouwen in de jaren '70 is gebouwd. Scholen dus van gemiddeld 35 tot 40 jaar oud. Het dilemma waar veel gemeenten en onderwijsbesturen voor staan is: welke ambitie moet worden nagestreefd?

Complex krachtenveld schoolgebouwen
Energiezuinige en frisse scholen wil iedereen, maar hoe hoog gaan we de lat leggen? En wie gaat de rekening betalen? Gaan we voor frisse scholen, energieklasse A of B? Gaan we naar energieneutraal of volstaat opwekking van duurzame energie met zonnepanelen?

Er is de afgelopen jaren veel gedebatteerd en geschreven over verduurzaming van onderwijsgebouwen. De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) heeft diverse zeer bruikbare rapportages en handvatten gepubliceerd. Waarom is verduurzaming van onderwijsgebouwen zo lastig? Door het ingewikkelde krachtenveld rondom schoolgebouwen.

Energiezuinige nieuwbouw
Er komen steeds meer voorbeelden van nieuw opgeleverde energiezuinige of zelf bijna energieneutrale scholen. De RVO heeft in 2014 het rapport 'Financierings-constructies Frisse Scholen in de praktijk' uitgegeven.

Doordat schoolbesturen en gemeenten diverse extra financiële bronnen weten aan te boren, zijn echt ingewikkelde financieringsconstructies niet nodig geweest. In feite hebben subsidieregelingen, extra bijdragen vanuit gemeenten en inzet van eigen middelen vanuit schoolbesturen mooie voorbeelden opgeleverd. Ook heeft de RVO de ervaringen vastgelegd van zes koplopers van bijna energieneutrale scholen.

Al deze gebouwen hebben een compacte bouwvorm met goede bouwkundige schil (isolatie) en een doordachte zonoriëntatie. Er is energiezuinige verlichting en er wordt elektriciteit opgewekt met zonnepanelen. Verwarming gaat via stadsverwarming of een warmtepomp met warmtekoudeopslag.

Burgermeester Waldaschool Ameland
Ook in andere gemeenten worden energieneutrale schoolgebouwen opgeleverd zoals de burgermeester Waldaschool in Ameland. Het gebouw heeft een thermische schil met ramen in 3-laags glas.

Daarnaast maakt de school gebruik van een gebalanceerd ventilatiesysteem met Co₂-sturing. Dankzij deze maatregelen is het benodigde verwarmingsvermogen met 65% gereduceerd. Een houtgestookte ketel waarin snoeiafval van het eiland wordt verbrand, zorgt voor warmteopwekking en zonnepanelen zorgen voor benodigde elektriciteit.

De ervaring leert dus dat nieuwe energiezuinige en frisse scholen voor circa 110% van de VNG-normvergoeding voor scholen te realiseren zijn en inderdaad lagere exploitatiekosten kennen.

Culemborg

De Brede School Culemborg Oost wordt dit voorjaar (2016) opgeleverd. De school zal plaats bieden aan twee PO-scholen, een buitenschoolse kinderopvang en een peuterspeelzaal.

Het gebouw zal nagenoeg energieneutraal zijn (EPG 0,04) met een goed binnenklimaat (Frisse Scholen klasse A). Zulke gebouw-kwaliteiten zijn anno 2015 niet meer uitzonderlijk maar wel bijzonder. Net als de innovatieve wijze van financieren, waardoor de totale lasten over een exploitatieduur van 40 jaar circa 20 tot 30 procent lager zullen uitvallen dan bij een traditionele financiering. Anders gezegd: voor hetzelfde budget kan er meer in het gebouw worden geïnvesteerd.

Impressie van de Brede school Culemborg oost

Twee eenlaagse schoolgebouwen uit de jaren '70, de protestants-christelijke basisschool Koning Willem Alexander en de openbare basisschool De Kaardebol, zijn vervangen door een moderne brede school waarin ook kinderopvang is opgenomen.

De oude gebouwen beschikken bijna niet over mechanische ventilatie, zijn slecht geïsoleerd en hebben relatief veel buitenoppervlak. Met hoge energie- en onderhoudskosten tot gevolg. Na een lange zoektocht is gekozen om niet het bestaande schoolgebouw te renoveren. Wel is gekozen voor nieuwbouw op basis van het concept 'Huren als een eigenaar' van Stichting Maatschappelijk Vastgoed. Berekeningen op basis van dit huurconcept wezen uit dat vervangende nieuwbouw in combinatie met private financiering zou leiden tot een aanmerkelijke besparing, zodat de gewenste nieuwe brede school wel binnen de strakke budgettaire kaders van de gemeente en de schoolbesturen zou passen.

'Huren als een eigenaar' maakt kostenoptimalisaties eenvoudiger:
tot 20% hogere investeringsbedragen per schoolgebouw bij gelijkblijvende begrotingslasten voor een gemeente

Het 'huren als een eigenaar'-concept heeft enkele kenmerken die bijdragen aan een significant hoger investeringsbudget voor dezelfde begrotingslasten. Het gaat voor de gemeente om een 'off balance' investering. Dat betekent dat er andere (goedkopere) manieren zijn van rentetoerekening en afschrijving dan conform het Besluit Begrotingsverantwoording (=BBV). Bovendien maakt het concept het tevoren bijeenbrengen van bekostigingsmiddelen voor investeringen en exploitatiekosten mogelijk.

Daardoor is het eenvoudiger kostenoptimalisaties over een langere periode te maken. Dat resulteert in 15% tot 20% hogere investeringsbedragen per schoolgebouw bij gelijkblijvende begrotingslasten voor een gemeente.

BNG Bank heeft samen met de Stichting Maatschappelijk Vastgoed een financieringsarrangement uitgewerkt voor gemeenten die 'huren als een eigenaar' overwegen. Recentelijk heeft de gemeente Voorst daar gebruik van gemaakt voor een nieuwe brede school in Twello.

Nu bestaande bouw nog energiezuinig
Van de circa 8.000 onderwijsgebouwen is de helft redelijk tot goed. 3/8 van de gebouwen zijn 'matig' tot zelfs 'slecht'. Op veel plekken wordt gepraat en nagedacht over het verduurzamen van juist deze matige en slechte gebouwen.

De overheveling van gelden naar schoolbesturen voor het buitenonderhoud maken de noodzaak tot samenwerking tussen gemeente en schoolbestuur over bekostiging van de noodzakelijke investeringen in verduurzaming nog groter.

Maar het is geen gemakkelijke opgave om de bouw en exploitatiebudgetten bijeen te brengen zodat tijdens ontwerp en bouw optimalisaties kunnen plaatsvinden gericht op een langere levenscyclus van het gebouw.

Uitdagend is ook de opgave om in het programma van eisen prioriteiten als energie-efficiency, frisse scholen, flexibele indeling en veilige leeromgeving met elkaar te verbinden. Bovendien zijn tegelijkertijd de kennis, methoden en technieken in de bouw sterk in beweging. Bovendien zijn deze vooral ontwikkeld voor nieuwbouw.

Discussies over eigendomsoverdracht, het van de balans halen van onderwijsgebouwen en bundeling van projecten om een bepaalde kritische massa te bereiken, vermengen zich met meer technische discussies over Rc-waarden, warmtepompen en warmtekoudeopslag en vertilatiesystemen.

Green Deal Verduurzaming Scholen
Als extra impuls op het gebied van verduurzaming van onderwijsgebouwen hebben de onderwijs- en gemeentesector samen met de Rijksoverheid de Green Deal Verduurzaming Scholen gesloten. Doel is de verduurzaming van schoolgebouwen te versnellen.

Onderzoek van de RVO toont aan dat veel scholen meer geld uitgeven aan energiekosten dan zij hiervoor als vergoeding ontvangen. Geld dat in onderwijsgelden voor leerkrachten en leermiddelen moeten worden gebruikt, wordt nu gebruikt om het tekort op energiekosten mee aan te vullen.

Het toepassen van energieprestatiecontracten bij renovatie en verduurzaming van onderwijsgebouwen biedt volop kansen. Deze worden echter belemmerd door de verbrokkeling van projectenhet gaat om veel relatief kleine investeringsopgaven, de complexe verdeling van verantwoordelijkheden tot gemeenten en schoolbesturen, en de twijfels over de afdwingbaarheid van energieprestatiecontracten.

Concepten als 'huren als een eigenaar' en 'scholen vol energie' bieden extra mogelijkheden aan geïnteresseerde gemeenten en schoolbesturen. Naast de traditionele bekostiging (door de gemeente) en bekostiging via doordecentralisatie (zoals bijvoorbeeld in gemeente Breda en Nijmegen).

Made In By & For: energieneutrale scholen

Scholen willen energieneutraal worden, maar het ontbreekt hen aan financiële middelen. Wanneer ze aansluiten bij het Made In By & For Nederland Netwerk wordt voor hen een Multifunctionele Zonnecentrale SOFTS geactiveerd op hun locatie. Vanaf dat moment kunnen ze stapsgewijs energieneutraal worden zonder hun budgetten te moeten aanspreken.


SOFTS op de gevel van Leerpark Dordrecht,gebouw Duurzaamheidfabriek, onderwijsinstelling Da Vinci College (Foto: Cablean Group)

Stap 1
De opgewekte zonnestroom vrij van kosten gaan gebruiken. Hiermee ontstaat een financiële besparing die binnen gebruikt kan worden voor energiebesparing.

Stap 2
De SOFTS 24/7 laten gebruiken door de community van de school. Dit aanbod levert geld op. Nieuw geld. De eerste jaren ontstaat er een vrije kasstroom die gebruikt wordt om 'stroom-neutraal' te worden. Met andere woorden je investeert in efficiënte energiebesparende maatregelen en zonneopwekking op je dak tot je genoeg totale opwekking hebt en zelfvoorzienend bent.

Stap 3
Nadien wordt de vrije kasstroom uit de exploitatie van de SOFTS gebruikt om de resterende energierekening te betalen. Dit betreft warmte en gas. Logisch dat de school een duurzame levering kiest. Op dat moment is de school economisch energieneutraal.

Stap 4
Alle besparingen en nieuwe inkomsten voor energiekosten kunnen nu worden samengebracht om door te investeren in het technisch 'warmteneutraal' worden.

Dit is een dure en ook politiek gevoelige stap. Natuurlijk bestaan WKO’s en geothermie. Maar die zijn duur en hebben een lange afschrijvingsperiode. Minder aantrekkelijk als je niet met de tijd kan 'meebewegen'.

Restwarmteprojecten komen door Klimaattop in Parijs op de tocht te staan. Restwarmte komt uit verwerking van fossiel en afval, en wordt óf uitgebannen in de komende decennia óf mindercirculaire economie.

In feite zijn de verduurzamingsprojecten waarbij er met inzet van bekostiging vanuit gemeente en/of subsidies geïnvesteerd wordt in energie-efficiency of frisse scholen relatief eenvoudig. Dergelijke opgaven kunnen op eenzelfde manier als nieuwbouwprojecten worden opgepakt. Meer creativiteit is nodig voor investeringen die bekostigd moeten worden uit besparingen op onderhoud en energieverbruik.

De belangrijkste hindernissen bij dit soort opgaven zijn:

• Financiering van de aanvangsinvestering. De school heeft hiervoor geen middelen beschikbaar en zoekt daarom een partij die kan helpen met voorfinanciering.
• Schaal. Het gaat om investeringen van 100.000 tot 250.000 euro die technisch behoorlijk ingewikkeld zijn en waarvan de energieprestaties moeilijk afdwingbaar zijn.
• Ingewikkelde financieel-juridische structuur rondom schoolgebouwen. Hierbij zijn juridisch en economisch eigendom gesplitst en geldstromen voor nieuwbouw, renovatie en onderhoud zijn verdeeld tussen gemeenten en schoolbesturen.

Het bundelen van projecten (scholen) biedt op verschillende fronten voordeel:

• Er is meer leervermogen om de beste technieken goed toe te passen.
• Bovendien is het eenvoudiger om heldere financiële afspraken te maken tussen gemeenten en schoolbesturen. 
• En dat allemaal in een tijd dat gemeenten juist naar derden kijken om te kunnen investeren in hun maatschappelijke opgaven.

De komende tijd zullen er vele pilots worden opgestart en BNG Bank zal daarin graag meewerken aan het beschikbaar maken van een of meerdere werkende financieringsmodellen.