Zutphens erfgoed: een beleving

Een nieuwe locatie voor het Stedelijk Museum en het museum Henriette Polak in een oud stadspaleis. De inmiddels vertrouwde bibliotheek in de Broederenkerk en plannen voor een hotel in het ernaast gelegen klooster. Hippe bedrijvigheid in een voormalig koelhuis. Een restaurant in een oude stadstoren, die nu veilig te beklimmen is zodat je van het uitzicht kunt genieten. Een cellofestival met concerten op plekken die anders voor bezoekers gesloten blijven. Het aantal voorbeelden van Zutphens erfgoed waar ook echt iets te beleven valt, lijkt eindeloos.

De Walburgiskerk. Foto: Steven de Vries

Het juryrapport van de BNG Bank Erfgoedprijs roemt de rol van erfgoed bij het creëren van een aantrekkelijk ondernemers- en vestigingsklimaat. En inderdaad kent de historische binnenstad van Zutphen veel minder leegstand dan andere steden. Er zijn heel wat speciaalzaken die aandacht hebben voor het historische pand waarin ze zijn gehuisvest. Die kracht wil Zutphen verder uitbouwen. Het Regionaal Archief wordt bijvoorbeeld uitgebreid tot een kenniscentrum voor cultuur en erfgoed, waarin verschillende partijen gaan samenwerken.

Binnenstad Zutphen, 's Gravenhof. Foto: gemeente Zutphen / Patrick van Gemert

Hippe hotspot
'We willen de binnenstad van Zutphen mooi houden', zegt wethouder Sueters, die naast erfgoed ook cultuur in zijn portefeuille heeft. 'Maar het moet ook blijven leven. Daarom zoeken we naar allerlei combinaties.' Een brochure met verhalen van bewoners en gebruikers van monumenten laat zien dat zelfs in oude panden van alles kan. De spelregels die zijn opgesteld om het erfgoed veilig te stellen tonen allerlei mogelijkheden om oud en nieuw met elkaar te combineren. Een van de aanbevelingen daarbij is om sporen van eerdere verbouwingen in tact te laten. Het pand heeft zo een geschiedenis en een toekomst.

Een actuele uitdaging is de herinrichting van het 's Gravenhof, een van de oudste pleinen van Nederland met onder andere het Zutphens gemeentehuis, de Walburgiskerk en de onlangs heropende Musea Zutphen. Dit moet een hippe culturele hotspot worden, als onderdeel van het vernieuwde entreegebied Poort van Zuid.
 De Walburgiskerk. Foto: gemeente Zutphen

Het historische plein wordt een trekpleister met ruimte voor culturele evenementen. De gemeente wil het aantrekkelijker maken door onder andere de parkeerplaatsen te verwijderen. Het plein wordt opnieuw ingericht en er zijn plannen om archeologische resten van de koninklijke palts, een houten stadspaleis uit de 11e eeuw, weer zichtbaar te maken. Tegelijkertijd moet het plein bereikbaar blijven voor bewoners, bezoekers en ondernemers. 'We hebben werksessies georganiseerd met alle betrokkenen', zegt Sueters. 'Het is een heel proces, want het gaat om een breed spectrum van belangen.' 

Initiatieven verbinden
Hendrik Haafkens is 'Boegbeeld Erfgoed' bij de gemeente. De programmamanager legt contacten en verbindt initiatieven. Vanaf volgend jaar krijgt hij extra ondersteuning op het gebied van organisatie en communicatie. Ideeën van bewonersgroepen of ondernemers omarmt hij warm. Maar Haafkens verwacht vervolgens wel duurzame commitment van die initiatiefnemers: 'De gemeente kan een project op weg helpen, maar zal het niet overnemen.' 

Een mooi voorbeeld daarvan is de Stadsboomgaard, die sinds mei 2017 de titel 'gemeentelijk groenmonument' draagt. De vervallen boomgaard is opgeknapt door een enthousiaste groep vrijwilligers die er oude appel- en perenrassen heeft geplant. 'Een boom is geen monument in de formele zin van het woord', aldus Haafkens. 'Maar de boomgaard met oude rassen heeft wel degelijk cultuurhistorische waarde. Wij ondersteunen dat, maar met een blijvend commitment van de bewoners als voorwaarde. Het is niet vrijblijvend.'

De stadsboomgaard. Foto's: gemeente Zutphen

De monumenten zo veel mogelijk toegankelijk maken, dat is het uitgangspunt van de Zutphense Erfgoedagenda. Elk jaar wordt een ander monument gekozen waarbij de gemeente investeert in die toegankelijkheid. Het gaat dan bijvoorbeeld om veiligheid bij openstelling voor bezoekers. Maar ook om het zoeken van nieuwe bestemmingen voor eeuwenoude gebouwen.

Versnippering is een gevaar bij investeringen in erfgoed. Om dit tegen te gaan wil Zutphen – in samenspraak met de provincie – een gebiedsgerichte aanpak. Studenten en docenten van TU Delft doen onderzoek naar de combinatie van duurzaam erfgoed en stedelijke vernieuwing. Het onderzoek richt zich op Nieuwstad, een wijk met veel monumenten die er momenteel niet allemaal even goed bij staan. 

Crowdfunding
Vooruitlopend op de uitslagen van de diverse onderzoeken, is de gemeente al begonnen met de restauratie van een eyecatcher in die wijk: de Sint-Janskerk, ook wel Nieuwstadskerk genoemd. Hier staat toegankelijkheid eveneens voorop: straks is de toren veilig te beklimmen. Naast financiering door gemeente en provincie levert crowdfunding mede een bijdrage aan de kosten. Haafkens: 'Crowdfunding is een goede manier om betrokkenheid van mensen bij het project te creëren. Het gaat dus niet alleen om het geld, maar evenzeer om de beleving, zodat een project breed wordt gedragen.'

Dankzij de BNG Bank Erfgoedprijs kon hieraan ook een educatief project worden gekoppeld. Er is een extra steiger gebouwd, zodat kinderen het restauratieproces met eigen ogen kunnen bekijken. Ruim 1.500 leerlingen krijgen zo een beter beeld van het erfgoed van hun stad. Bovendien creëert dit weer beleving en betrokkenheid. Een ander educatief project is het Zutphens Erfgoedkwartet: scholieren mogen suggesties doen voor het cultureel en historisch erfgoed dat hierin wordt opgenomen. Hiervoor zijn lespakketten voor basisscholen gemaakt. 

Ook het voortgezet onderwijs heeft de aandacht in Zutphen. Er zijn voorbereidende gesprekken gaande voor de (her)oprichting van een school voor erfgoed: een vakschool met een opleiding voor restauratie. 'Op die manier willen we scholing en werkgelegenheid aan elkaar koppelen', aldus Sueters.

Industrieel erfgoed
Naast de vele monumenten in de binnenstad heeft Zutphen ook industrieel erfgoed dat korter geleden zijn oorspronkelijke bestemming heeft verloren. In de wijk Noorderhaven – een 19e-eeuws industriegebied aan de overkant van het spoor – wordt flink gebouwd en gerestaureerd. Naast nieuwbouw van zo'n duizend woningen hebben oude pakhuizen een nieuwe bestemming gekregen. Een voormalig koelhuis werd een evenementencentrum en in een pakhuis huist nu het Cleantech Center, een kenniscentrum voor innovatie op het gebied van duurzaamheid.
 MarsTunnel met lichtkunst van Herman Kuijer. Foto: Jannes Linders

De kwaliteit van de architectuur bij de gebiedsontwikkeling in Noorderhaven is van belang, vindt Sueters. 'Dit is het erfgoed van de toekomst. Daar loop je niet zomaar aan voorbij.' Maar wederom gaat het hem vooral om de beleving en het gebruik. Een onderdoorgang onder het spoor, die de wijk bereikbaar maakt vanuit de binnenstad, is met een led-kunstwerk aantrekkelijk gemaakt. Die verbinding kan nog beter, vindt Sueters. 'Ondernemers uit Noorderhaven maken nu gezamenlijk een plan om nog meer een onderdeel te worden van de binnenstad.'

De investeringen van de gemeente op het gebied van erfgoed en cultuur, en vooral de verbindingen daartussen, werpen duidelijk hun vruchten af. Tegelijkertijd is dat succes een knelpunt: elke activiteit leidt weer tot een volgend initiatief en budget en capaciteit zijn niet oneindig. 'Dat leidt wel eens tot teleurstellingen bij bewoners', weet Sueters. 'Als gemeente moet je afwegingen maken tussen investeringen in erfgoed en cultuur en bijvoorbeeld het sociaal domein. Je kunt niet alles doen.' Toch gaat Zutphen als het aan de wethouder ligt onvermoeibaar door met de drietrapsraket die zo succesvol blijkt: panden openstellen, commitment zoeken bij bewoners en steeds meer mensen de cultuur en het erfgoed laten beleven.

 kostverlorentunnel met Lichtkunst van Herman Kuijer. Foto: jannes linders

Foto's: Steven de Vries, Herman Kuijer, Jannes Linders, NL Doet en gemeente Zutphen.